Οι μύθοι που στιγματίζουν την εποχή μετά τη σύνταξη: Ηλικιακός ρατσισμός
Ο ηλικιακός ρατσισμός (ageism, Robert Butler, 1969 ανάλογο του racism (ρατσισμός) ή του sexism (σεξισμός) περιγράφει το σύνολο των στερεοτύπων (θετικών ή αρνητικών) που αναφέρονται στα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, συνήθως άνω των 55 ετών, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα περαιτέρω ηλικιακά φάσματα ως το τέλος της ζωής και οι διαφοροποιήσεις τους. Με τον όρο στερεότυπα νοούνται οι γενικευμένες και απλουστευτικές αναπαραστάσεις και απόψεις που στοχεύουν σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ατόμων. Η σχέση τους με την πραγματικότητα είναι μικρή και δεν λαμβάνουν υπόψη τις ατομικές διαφορές ή τις ειδικές περιστάσεις και στιγματοποιούν τα άτομα στα οποία αναφέρονται. Φυσικά, διακρίσεις ως προς την ηλικία υπάρχουν και σε νεότερες ηλικίες. Δεν είναι, εξάλλου, λίγες οι φορές που έχουμε ακούσει το «είσαι πολύ νέος για να ξέρεις».
Δεν είναι περίεργο που ο ηλικιακός ρατσισμός αναπτύχθηκε και κυριαρχεί κατά βάση στις δυτικές κουλτούρες. Οι δυτικές κοινωνίες αποθεώνουν τη νεανική εμφάνιση και δείχνουν υψηλότερη εκτίμηση για τη νεότητα υποβαθμίζοντας τη φυσιολογική διαδικασία της γήρανσης. Τα διαφημιστικά μηνύματα στην τηλεόραση είναι χαρακτηριστικά. Κυριαρχούν οι διαφημίσεις με αντι-γηραντικά προϊόντα, ενώ όπου πρωταγωνιστούν άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, συνήθως παρουσιάζονται ως ο παππούς ή η γιαγιά ή με προβλήματα υγείας (π.χ. ακράτεια, αϋπνίες) και σπάνια ως άτομα με δική τους υπόσταση και δυναμική.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις των στερεοτύπων;
Αρχικά, επηρεάζουν τη συμπεριφορά προς τους μεγαλύτερους. Η ίδια συμπεριφορά από έναν νέο και από έναν μεγαλύτερο ερμηνεύεται διαφορετικά. Λόγου χάρη, αν ξεχάσει τα κλειδιά του ένας νέος, ενδεχομένως να τσατιστεί αλλά θα το αποδώσει στη βιασύνη του, ενώ η ίδια συμπεριφορά από έναν ηλικιωμένο θα αποδοθεί στην ηλικία του. Δεν είναι, επίσης, λίγες οι φορές που πιάνουμε τον εαυτό μας να απευθύνεται σε έναν υπερήλικα (ειδικά αν έχει άνοια) όπως θα απευθυνότανε σε ένα παιδί (« γλυκούλα μου», «πάμε για ύπνο» ή «ώρα για μπανάκι»).
Ο ηλικιακός ρατσισμός επηρεάζει αρνητικά και τις αντιλήψεις των ίδιων των μεγαλύτερων ενηλίκων για τους εαυτούς τους οδηγώντας στην εσωτερίκευση των στερεοτύπων. Έτσι και οι ίδιοι καταλήγουν να πιστεύουν ότι «έτσι είναι τα γεράματα» δημιουργώντας μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία όπου, ουσιαστικά, με τη συμπεριφορά τους επιβεβαιώνουν τα στερεότυπα.
Τέλος, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι τόσο τα αρνητικά όσο και τα θετικά στερεότυπα επηρεάζουν την υγεία των ατόμων. Οι αρνητικές αντιλήψεις και οι προσδοκίες για το γήρας έχουν συνδεθεί με χαμηλή καθημερινή λειτουργικότητα και προβλήματα υγείας καθώς, τα άτομα αυτά συνήθως δεν υιοθετούν ένα υγιεινό τρόπο ζωής. Σε μια έρευνα βρέθηκε ότι τα αρνητικά στερεότυπα είχαν αρνητική επίδραση στις επιδόσεις των συμμετεχόντων σε δοκιμασίες μνήμης, γραφής και βαδίσματος ενώ τα θετικά φάνηκαν να ευνοούν. Βέβαια, παρατηρήθηκε ότι αρκετές φορές τα θετικά στερεότυπα θέτοντας υψηλές προσδοκίες και συχνά μη ρεαλιστικές άγχωναν τους συμμετέχοντες. Αλλού, η αντίληψη ότι θα φαίνονταν σαν «άρρωστοι που χρειάζονται βοήθεια» απέτρεπε τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας από το να ζητήσουν ιατρική βοήθεια, ενώ άλλοι δυσκολεύονταν να αποδεχθούν ότι μεγαλώνουν. Έχει φανεί ότι τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν και τη θέληση κάποιου για να ζήσει.
Καθημερινοί μύθοι για τη μεγαλύτερη ηλικία
- Όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος «χαζεύει»: Ωστόσο, η νοημοσύνη δεν μειώνεται αλλά τροποποιείται. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε: α) με ποιον συγκρίνουμε, β) το μορφωτικό επίπεδο. Το γνωστικό απόθεμα του καθενός και η νοητική άσκηση είναι βαρύνουσας σημασίας.
- Όλοι μοιάζουν μεταξύ τους: Αν και η κάθε ηλικιακή φάση παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά, υπάρχει η ατομική ιστορία του καθενός.
- Είναι πάντα άρρωστοι: Εδώ μιλάμε για παθολογικό γήρας.
- Εξαρτώνται από άλλους: Πολλές φορές είναι οι ίδιοι φροντιστές (εγγόνια, άρρωστοι σύντροφοι ή παιδιά), εθελοντισμός και κοινωνική προσφορά (π.χ. ομάδα «Συνταξιούχοι εν δράσει»)
- Έχουν όλοι γνωστικά ελλείμματα: Δεν εμφανίζονται με τον ίδιο τρόπο σε όλους τους ανθρώπους.
- Δεν μπορούν να μάθουν καινούρια πράγματα: π.χ. Πανεπιστήμια Τρίτης Ηλικίας , νέα χόμπι μετά τη σύνταξη.
- «Δύσκολοι», «δύστροποι», «γεροπαράξενοι»: Είναι χαρακτηριστικά που δεν είχαν ήδη κάπως όσο ήταν νεότεροι;
- Συντηρητικοί: Συγκριτικά με ποια εποχή;
- Μόνοι και απομονωμένοι: Δεν αποτελούν γνωρίσματα αποκλειστικά της μεγάλης ηλικίας. Εκτός του ότι μπορεί να είναι και επιλογή ή φυσική συνέπεια της απώλειας ανθρώπων, έρευνες έχουν δείξει ότι το αίσθημα μοναξιάς κορυφώνεται στις νεότερες ηλικίες (εφηβεία-νεότητα).
- Θέλουν μόνο να ξεκουράζονται: αρκετά παραδείγματα ανθρώπων που αθλούνται ή πάνε εκδρομές.
- Σεξουαλικά ανενεργοί: αλλαγές στη σεξουαλική λειτουργία, αλλά όχι ανυπαρξία επιθυμίας.
Ενδεικτικές πηγές:
Cox, S. A. K., Anstey, J. K. & Luszcz, A. M. (2012). The Relationship Between Change in Self-Perceptions of Aging and Physical Functioning in Older Adults. Psychology and Aging, 3, 750-760.
Feldman S. R. (2019). ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΔΙΑΒΙΟΥΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. GUTENBERG.
