Νοητικές λειτουργίες και γνωστική έκπτωση: Επιτελικές/Εκτελεστικές λειτουργίες

Οι επιτελικές ή εκτελεστικές λειτουργίες είναι το σύνολο των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών που συντονίζουν και εποπτεύουν τις υπόλοιπες λειτουργίες και συμπεριφορές μας βοηθώντας μας να ανταποκριθούμε στην καθημερινότητα. Θα λέγαμε ότι είναι το σύνολο των λειτουργιών που επιτρέπουν την συνειδητή παρακολούθηση της καθημερινότητας και συντελούν στην προσαρμογή μας στις καθημερινές απαιτήσεις.

Κάποιες από τις λειτουργίες αυτές είναι οι ακόλουθες:

• Οργάνωση
• Ανταπόκριση στην ανατροφοδότηση και αναπροσαρμογή
• Αφαιρετική σκέψη: λ.χ. κατανόηση συμβολισμών
• Κριτική σκέψη
• Οριοθέτηση
• Επίγνωση δυνατοτήτων και αδυναμιών
• Μνήμη εργασίας
• Σχεδιασμός
• Θέσπιση στόχων
• Λήψη αποφάσεων
• Ανασταλτικός έλεγχος-αναχαίτηση: αναφέρεται στην ικανότητα ελέγχου της συμπεριφοράς μας και στην καταστολή των αυτοματοποιημένων αντιδράσεων.
• Γνωστική ευελιξία: απαιτείται στις σύνθετες δραστηριότητες όπου καλούμαστε να εξετάσουμε διαφορετικές πληροφορίες, αντικρουόμενες αντιλήψεις, να προτείνουμε στρατηγικές.

Οι δυσλειτουργίες των εκτελεστικών λειτουργιών οφείλονται σε αλλοιώσεις στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου που, ωστόσο, συνδέεται με περιοχές που βρίσκονται στον φλοιό (φλοιός του προσαγωγίου, βρεγματικός φλοιός) ή με υποφλοιώδεις δομές όπως ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή και τα βασικά γάγγλια. Μεταξύ των αιτιών μπορεί να βρίσκεται κάποιο εγκεφαλικό τραύμα, νευροεκφυλιστικές ασθένειες (π.χ. μετωποκροταφική άνοια) καθώς και ψυχιατρικές και αναπτυξιακές διαταραχές.

Σε περιπτώσεις ήπιας δυσλειτουργίας, το άτομο χρειάζεται περισσότερο χρόνο προκειμένου να ολοκληρώσει μια δραστηριότητα και μπορεί να δυσκολεύεται να συνεχίσει κάτι που έχει αφήσει στη μέση ο ίδιος ή κάποιος άλλος. Θα δυσκολεύεται να οργανωθεί, να πάρει αποφάσεις ή να κάνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα (multitasking). Επίσης, είναι πιθανό να παρατηρηθούν αλλαγές και δυσκολίες στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις ή απώλεια ενδιαφέροντος γι’ αυτές καθώς το άτομο ενδέχεται να δυσκολεύεται να παρακολουθήσει λ.χ. διαφορετικές συζητήσεις. Στην περίπτωση πιο έντονης δυσλειτουργίας ενδεχομένως να δούμε έναν άνθρωπο που εγκαταλείπει την προσπάθεια ολοκλήρωσης πιο απαιτητικών δραστηριοτήτων και που πρέπει να συγκεντρώνεται σε ένα πράγμα κάθε φορά. Επίσης, εδώ παρατηρείται η εξάρτηση από άλλους προκειμένου να οργανώσει τις πιο σύνθετες καθημερινές δραστηριότητες.

Τρόπος εκτίμησης:

Η εκτίμησή τους μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν να δοθούν ασκήσεις με λαβυρίνθους ή να ζητηθούν ομοιότητες ή διαφορές μεταξύ λέξεων (π.χ. τι κοινό έχουν το μήλο και η μπανάνα, σε τι διαφέρει το πλοίο από το αυτοκίνητο). Μεταξύ των πιο κοινών τεστ εκτίμησης είναι:

• Stroop test (ανασταλτικός έλεγχος-αναχαίτηση αυθόρμητης αντίδρασης, π.χ. ο εξεταζόμενος έχει την οδηγία να πει το χρώμα της γραμματοσειράς λέξεων που βλέπει και όχι την ίδια την λέξη)
• Ταξινόμηση καρτών του Wisconsin (τρόπος χρήσης ανατροφοδότησης και διόρθωσης λαθών)
• Trail making test (π.χ. μετατόπιση προσοχής, γνωστική ευελιξία, ταχύτητα επεξεργασίας)