Νοητικές λειτουργίες και γνωστική έκπτωση: Μάθηση και Μνήμη

Τι είναι, λοιπόν, η Μνήμη;

Η μνήμη είναι μια διεργασία που λαμβάνει χώρα σε διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου. Περιγράφεται ως η νοητική διαδικασία απόκτησης και συγκράτησης πληροφοριών (διότι δεν υπάρχει μνήμη χωρίς μάθηση!) και ως το γνωστικό σύστημα αποθήκευσής τους. Είναι ένα πολυδιάστατο σύστημα που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την αντίληψη και την προσοχή, την κατανόηση και την λεκτική έκφραση και γενικά με τις υπόλοιπες γνωστικές διεργασίες.

Τρεις διακρίσεις που πρέπει να έχουμε κατά νου:

1. Στάδια μνήμης

1^ο: Κωδικοποίηση πληροφοριών από το περιβάλλον και αναπαράσταση στην μνήμη.

2^ο: Αποθήκευση πληροφοριών και διατήρηση στην μνήμη.

3^ο: Ανάσυρση πληροφοριών από την μνήμη. Η ανάκτηση αυτή μπορεί να γίνει είτε ελεύθερα (χωρίς βοήθεια), είτε υποβοηθούμενα είτε μέσω αναγνώρισης της ζητούμενης πληροφορίας μεταξύ άλλων.

Μεγαλώνοντας:

• Δυσκολίες κυρίως στην ελεύθερη ανάσυρση πληροφοριών.
• Δυσκολία στην κωδικοποίηση αν υπάρχουν παράλληλα ερεθίσματα (π.χ. διαβάζω κάτι ενώ κάποιος μου μιλάει).
• Πολλές φορές η δυσκολία ανάκλησης έχει να κάνει με την λανθασμένη αποθήκευση, γι’ αυτό και η χρήση μνημονικών στρατηγικών είναι βοηθητική.

2. Είδη μνήμης

Η διεργασία ξεκινάει με το που θα προσέξουμε κάτι. Μόλις γίνει αυτό, το ερέθισμα (οπτικό, ακουστικό κτλ.) διατηρείται για λίγα δευτερόλεπτα στην αισθητηριακή μνήμη προκειμένου να κωδικοποιηθεί. Στην συνέχεια, η πληροφορία περνάει στην βραχύχρονη μνήμη που περιγράφεται ως ο προσωρινός χρόνος αποθήκευσης (για δευτερόλεπτα) συγκεκριμένου αριθμού πληροφοριών (7 συν/πλην 2). Πλέον, πολλοί ερευνητές προτιμούν τον όρο «εργαζόμενη μνήμη» καθώς θέλουν να υπογραμμίσουν την ενεργητικότητά της.

Άλλοι, την προσδιορίζουν ως μέρος της βραχύχρονης μνήμης που χρησιμοποιεί τις πληροφορίες που βρίσκονται εκεί. Σε κάθε περίπτωση, η εργαζόμενη μνήμη είναι ο χώρος για τους νοερούς υπολογισμούς που κάνουμε τη στιγμή που επιτελούμε ένα έργο (π.χ. οδηγίες που πρέπει να ακολουθήσουμε κτλ.). Η εργαζόμενη μνήμη, μέσω τριών συστημάτων, επεξεργάζεται λεκτικές (μέσω του φωνολογικού βρόγχου) και οπτικές πληροφορίες(μέσω του οπτικο-χωρικού σημειωματάριου).

Το τρίτο σύστημα είναι ο κεντρικός επεξεργαστής που θα λέγαμε ότι συντονίζει τα άλλα δύο. Μέσω μνημονικών τεχνικών όπως η επανάληψη, η επεξεργασία ή η ομαδοποίηση των πληροφοριών, αυτές περνάνε στην μακρόχρονη μνήμη, δηλαδή τον χώρο που τις διατηρεί από λεπτά έως και για μια ολόκληρη ζωή. Επίσης, υπάρχει κι η προοπτική μνήμη που έχει μελλοντική χροιά και σε αυτήν εντάσσονται παραδείγματα όπως το να πάρω τα χάπια μου στις 20.00 ή να θυμηθώ να πετάξω τα σκουπίδια όταν φύγω.

Μεγαλώνοντας:

• Αισθητηριακή μνήμη: μικρότερο εύρος αντίληψης ειδικά στην περίπτωση των ταυτόχρονων ερεθισμάτων.
• Χειρότερη επίδοση στην εργαζόμενη μνήμη καθώς η ταχύτητα επεξεργασίας των πληροφοριών ελαττώνεται και, όπως αναφέρθηκε, η εργαζόμενη μνήμη είναι μια ενεργητική διαδικασία που διατηρεί πληροφορίες για λίγα δευτερόλεπτα.
• Δυσκολίες στην προοπτική μνήμη αν αυτή βασίζεται αποκλειστικά σε εσωτερικά βοηθήματα και όχι λ.χ. και σε μια υπενθύμιση στο κινητό.

3. Είδος πληροφορίας

Υποκατηγορίες βρίσκουμε και στην μακρόχρονη μνήμη ανάλογα με το είδος των αναμνήσεων. Οι αναμνήσεις στις οποίες μπορούμε να έχουμε πρόσβαση χωρίς προσπάθεια (π.χ. πως δένουμε τα κορδόνια μας), αποθηκεύονται στην άδηλη μνήμη. Αντιθέτως, οι πληροφορίες που ανακαλούμε με συνειδητό τρόπο βρίσκονται στην έκδηλη μνήμη η οποία διακρίνεται στην επεισοδιακή/αυτοβιογραφική (αναμνήσεις με προσωπική αξία) και στην σημασιολογική (γεγονότα, λέξεις κτλ.).

Μεγαλώνοντας:

Τα περισσότερα παράπονα των μεγαλύτερων αφορούν την επεισοδιακή μνήμη (π.χ. που έβαλα τα γυαλιά μου), ενώ ή άδηλη παραμένει σχεδόν αμετάβλητη.

Εκτίμηση γνωστικής δυσλειτουργίας:

Κατά τη διάρκεια της εκτίμησης, αξιολογούνται όλα τα είδη μνήμης και όλα τα είδη ανάκλησης (άμεση/καθυστερημένη, ελεύθερη/υποβοηθούμενη/αναγνώριση). Η εκτίμηση της μνημονικής ικανότητας δεν μπορεί να γίνει μεμονωμένα καθώς εμπλέκονται και νοητικές λειτουργίες όπως η προσοχή κι η γλώσσα. Κάποιος μπορεί να μην ανασύρει την πληροφορία που του ζητάμε είτε γιατί δεν ήταν συγκεντρωμένος όταν του την δώσαμε, είτε γιατί δεν μπορεί να εκφραστεί (π.χ. μπορεί να μην μας λέει την λέξη ρολόι, αλλά να μας δείχνει την χαρακτηριστική κίνηση που κάνουμε στον καρπό αναφερόμενοι στην ώρα).

Ενδεικτικοί τρόποι εκτίμησης:

• Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) (λεκτική μνήμη)
• Αντιγραφή και ανάκληση σύνθετου σχήματος του Rey (οπτικοχωρική μνήμη)
• Τεστ ακολουθιών WOM-ASM (εργαζόμενη μνήμη, βραχυπρόθεσμη, ταχύτητα επεξεργασίας)

Φυσιολογική εξασθένηση ή απαρχές άνοιας;

Με την πάροδο της ηλικίας αναμένουμε διαφοροποιήσεις στην μνημονική ικανότητα. Με τη φθορά του σώματος, έρχεται και η φθορά του εγκεφάλου που, μεταξύ άλλων, επηρεάζει και την μνήμη.

Κριτήρια διαχωρισμού:

–Έκπτωση καθημερινής λειτουργικότητας: οι φυσιολογικές αλλαγές στην μνήμη δεν πλήττουν την ανεξαρτησία του ατόμου.

-Συχνότητα: π.χ.: διαφορά περιστασιακής δυσκολίας εύρεσης της ημερομηνίας από την συστηματική έλλειψη προσανατολισμού στον χρόνο.

Ενδεικτικές πηγές:

Βορριά, Γ., Ντάβου, Μ. & Παπαληγούρα, Ζ. (Επ.)(2003). Εισαγωγή στην Ψυχολογία του Hilgard. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα.

Feldman, S. R. (2009). ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Gutenberg.

Martin, N. G. (2011). ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Εγκέφαλος και Συμπεριφορά. Ίων, Αθήνα.