Νοητικές λειτουργίες και γνωστική έκπτωση: Προσοχή

Οι νοητικές/γνωστικές λειτουργίες αναφέρονται στο σύνολο των εγκεφαλικών διεργασιών που μας επιτρέπουν να λαμβάνουμε και να επιλέγουμε πληροφορίες, να τις επεξεργαζόμαστε και να τις τροποποιούμε, να τις αποθηκεύουμε και να τις ανακαλούμε όποτε τις χρειαζόμαστε.

Γνωρίζουμε ότι ήδη από την νεότητα και ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο και τo στυλ ζωής του καθενός αρχίζουν οι αλλαγές στην γνωστική κατάσταση. Καθώς πλησιάζουμε σε μεγαλύτερες ηλικίες αναμένουμε να δούμε κάποια επιβράδυνση στις νοητικές λειτουργίες καθώς ο εγκέφαλος, όπως και το σώμα, αρχίζει να φθείρει. Ωστόσο, αυτή η επιβράδυνση δεν είναι ομοιόμορφη σε όλες τις γνωστικές λειτουργίες, ούτε πανομοιότυπη σε όλους τους ανθρώπους. Δεν συναντάμε σπάνια μεγαλύτερους ενήλικες να έχουν καλύτερες επιδόσεις συγκριτικά με τους νεότερους σε ορισμένες γνωστικές δοκιμασίες. Ακόμη, άτομα της ίδιας ηλικίας ενδέχεται να διαφέρουν αρκετά στις επιδόσεις τους. Επίσης, οι όποιες φυσιολογικές αλλαγές που συντελούνται με το πέρας της ηλικίας δεν συνεπάγονται αυτόματα την μείωση της ανεξαρτησίας και της λειτουργικότητας του ατόμου. Οι νοητικές λειτουργίες που φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο στην μεγαλύτερη ηλικία είναι κάποια είδη προσοχής και η μνήμης.

Η διάγνωση των Νευρονοητικών Διαταραχών (ήπια γνωστική διαταραχή, άνοια) έχει ως βάση τις γνωστικές/νοητικές λειτουργίες και την επίδοση σε αυτές. Δηλαδή, θα λέγαμε ότι ψάχνουμε να δούμε αν το άτομο απέναντί μας χρησιμοποιεί τις νοητικές του λειτουργίες το ίδιο καλά όσο το έκανε στο παρελθόν ώστε να ανταπεξέρχεται ικανοποιητικά στην καθημερινή του ζωή. Αυτό που είναι σημαντικό να θυμόμαστε πάντα είναι ότι κάνουμε μια σύγκριση παρελθόντος και παρόντος. Λόγου χάρη, αν ένα άτομο δυσκολευόταν πάντα να αποδώσει καλά παρουσία πολλών περισπασμών στον χώρο, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ξαφνικά ότι αυτό είναι πρόβλημα στα 70 του, αφού πάντα δυσκολευότανε. Θα είναι ωστόσο εύλογο να το διερευνήσουμε περαιτέρω αν του είναι ακόμα πιο δύσκολο τώρα, σε βαθμό που δεν μπορεί να κάνει δραστηριότητες που συνήθιζε να κάνει.

Προσοχή:

Η προσοχή είναι η γνωστική λειτουργία που μας επιτρέπει να εστιάζουμε σε συγκεκριμένα ερεθίσματα προκειμένου να τα επεξεργαστούμε. Το να αναγνωρίσουμε ή να μάθουμε κάτι σημαίνει ότι πρώτα το έχουμε προσέξει.

Η εξέταση της προσοχής είναι ύψιστης σημασίας καθώς μπορεί να εξηγήσει προβλήματα μνήμης και μάθησης. Οι δυσκολίες στην προσοχή ενδέχεται να επηρεάσουν και την λειτουργία της εργαζόμενης μνήμης που είναι στενά συνδεδεμένη μαζί της. Η εργαζόμενη μνήμη είναι αυτό το κομμάτι της μνήμης που χρησιμοποιούμε την στιγμή που παράγουμε κάποιο έργο προκειμένου να το ολοκληρώσουμε. Είναι σαν τον «κεντρικό επεξεργαστή» της μνήμης που επεξεργάζεται και κωδικοποιεί τις πληροφορίες.

Τα είδη της προσοχής:

• Απλή/απόκρισης: Για παράδειγμα όταν ακούμε έναν ήχο πίσω μας και γυρίζουμε να εντοπίσουμε από πού προήλθε.

• Διατηρούμενη: Αναφέρεται στην διατήρηση της προσοχής σε συγκεκριμένο ερέθισμα για αρκετό χρονικό διάστημα. Γενικότερα, δεν παρατηρούνται σημαντικά ελλείμματα στους μεγαλύτερους ενηλίκους. Τρόπος εκτίμησης: π.χ. να χτυπάει το χέρι στο τραπέζι κάθε φορά που ακούει έναν συγκεκριμένο ήχο.

• Επιλεκτική: Διατήρηση προσοχής σε συγκεκριμένο ερέθισμα αγνοώντας τα υπόλοιπα. Για παράδειγμα, σε μια καφετέρια με μουσική προσηλωνόμαστε στο να ακούμε την παρέα μας και όχι τις συζητήσεις στο διπλανό τραπέζι ή την μουσική. Τρόπος εκτίμησης: π.χ. εντοπισμός όλων των Α από έναν κατάλογο με πολλά γράμματα.

• Εναλλασσόμενη: Η εναλλαγή της προσοχής μας μεταξύ δύο δραστηριοτήτων.

• Διαμοιρασμένη: Αναφέρεται στο λεγόμενο multitasking, δηλαδή στη διεξαγωγή τουλάχιστον δύο δραστηριοτήτων παράλληλα. Είναι από τα είδη της προσοχής στο οποίο παρατηρούνται ελλείμματα λόγω ηλικίας. Τρόπος εκτίμησης: π.χ. χορός σε ζευγάρια και παράλληλο άκουσμα των στίχων του τραγουδιού.

• Ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών: Αναφέρεται στο ρυθμό παραγωγής ενός έργου. Γνωρίζουμε ότι η ταχύτητα επεξεργασίας υφίσταται φυσιολογικές αλλοιώσεις στις μεγαλύτερες ηλικίες. Τρόπος εκτίμησης: χρονομετρώντας

Σε περίπτωση ήπιας έκπτωσης το άτομο αρχίζει να παρατηρεί ότι αργεί πιο πολύ να κάνει συνηθισμένες δραστηριότητες. Αρχίζει να εντοπίζει λάθη σε αυτά που κάνει και λειτουργεί καλύτερα απουσία περισπασμών (π.χ. είναι πιο δύσκολο να μαγειρεύει ενώ ακούει ραδιόφωνο).

Στην περίπτωση μεγαλύτερης έκπτωσης, τα πολλαπλά ερεθίσματα αποτελούν πρόβλημα για τη διατήρηση της προσοχής, υπάρχει δυσκολία στη συγκράτηση πληροφοριών που μόλις έλαβε και χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να σκεφτεί.

Δεν επηρεάζονται το ίδιο όλα τα είδη προσοχής, ωστόσο η παρουσία ελλειμμάτων σε ένα είδος ενδέχεται να επηρεάσει και τα υπόλοιπα γι’ αυτό είναι σημαντικό να εκτιμάται η επίδοση του ατόμου σε όλα τα είδη.

Μεταξύ των ευρέως χρησιμοποιούμενων τεστ εκτίμησης είναι:

• Trail Making A’ & B’
• Stroop (επιλεκτική προσοχή και αναστολή αυθόρμητης αντίδρασης)

Ενδεικτικές πηγές:

Glisky, L. E. (2007). Changes in Cognitive Function in Human Aging. In Brain Aging: Models, Methods, and Mechanisms. Taylor & Francis Group, LLC. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK3885/

Zhang, J. (2019). Cognitive Functions of the Brain: Perception, Attention and Memory. IFM LAB TUTORIAL SERIES. https://arxiv.org/abs/1907.02863